Negatywny wpływ sankcji wobec białoruskich nawozów potasowych na globalne bezpieczeństwo żywnościowe

Aide-memoire

Negatywny wpływ sankcji wobec białoruskich nawozów potasowych na globalne bezpieczeństwo żywnościowe

Republika Białoruś wielokrotnie podnosiła kwestię tego, że sankcje wobec białoruskich nawozów potasowych, w tym nielegalny zakaz tranzytu białoruskiego potasu przez Litwę, stanowią zagrożenie głodu na świecie i zapewnieniu globalnego bezpieczeństwa żywnościowego. Białoruskie aide-memoires w tej sprawie zostały opublikowane jako oficjalne dokumenty Zgromadzenia Ogólnego ONZ (А/76/513, А/76/677, А/77/809).

Jednak Litwa nadal twierdzi, że wkład Białorusi w globalne bezpieczeństwo żywnościowe jest rzekomo nieznaczny, pomimo faktu, że Białoruś miała 20% udziału w światowym handlu nawozami potasowymi do 2022 roku.

Brak nawozów potasowych w wyniku restrykcji wobec białoruskiego potasu doprowadził do niedoboru nawozów potasowych na rynkach światowych i wzrostu ich cen, a w konsekwencji do ograniczenia ich stosowania, niższych plonów i wyższych cen żywności. Sytuacja w najsłabiej rozwiniętych krajach świata jest szczególnie niebezpieczna i może przerodzić się w głód na dużą skalę.

Wnioski te zostały sformułowane przez renomowane międzynarodowe organizacje i agencje.

• 1. W analizach Globalnej Grupy Reagowania Kryzysowego ds. Żywności, Energii i Finansów, powołanej przez Sekretarza Generalnego ONZ António Guterresa, opublikowanych 13 kwietnia 2022 r. i 8 czerwca 2022 r., zauważono, że Białoruś i Federacja Rosyjska eksportują łącznie około jednej piątej nawozów na świecie. Utrata dostaw nawozów z Federacji Rosyjskiej i Białorusi spowodowała, że ceny nawozów rosły szybciej niż ceny żywności. Wielu rolników, a zwłaszcza drobnych rolników, jest zmuszonych do ograniczenia produkcji, ponieważ nawozy, których potrzebują, stają się droższe niż zboże, które sprzedają. Ze względu na ten kluczowy problem dot. nawozów, globalna produkcja żywności w 2023 r. może nie być w stanie zaspokoić rosnącego popytu. Wskazuje się, że co druga osoba na świecie jest uzależniona od produkcji rolnej wykorzystującej nawozy.

• 2. Wspólne zalecenia FAO i WTO dla krajów G20 pt. “Globalne rynki nawozów i polityka” z dnia 14 listopada 2022 r.¹:

• - światowe ceny nawozów znacznie wzrosły;

• - wzrost cen jest napędzany przez zmniejszenie ich dostaw na rynki światowe. Eksport nawozów potasowych z Białorusi gwałtownie spadł z 3,62 mln ton w pierwszym kwartale 2021 roku do 1,95 mln ton w pierwszym kwartale 2022 roku. Statystyki importu za ostatnie miesiące pokazują, że spadek dostaw z Białorusi przyspieszył;

• - na Afrykę przypada zaledwie 3-4% globalnego zużycia nawozów, z czego około 50% dostarczanych nawozów zasila ważne dla Afryki uprawy. W związku z tym zmniejszenie zużycia nawozów będzie miało poważne konsekwencje, w tym podważenie bezpieczeństwa żywnościowego niektórych społeczności rolniczych;

• - należy dołożyć wszelkich starań, aby utrzymać otwarty międzynarodowy handel nawozami w celu zaspokojenia krajowego i globalnego popytu.

• 3. Artykuł Międzynarodowego Instytutu Badań nad Polityką Żywnościową (IFPRI) z dnia 9 listopada 2022 r.²:

• - w wyniku sankcji białoruski eksport potasu spadł z 9,1 mln ton (1 grudnia 2021 r.) do 3,9 mln ton (1 grudnia 2022 r.);

• - importerzy nawozów potasowych mogą rezygnować z zakupów od Rosji i Białorusi ze względu na dodatkowe koszty i ryzyko związane z prowadzeniem interesów z krajami objętymi sankcjami.

• 4. Artykuł Banku Światowego z dnia 5 stycznia 2023 r.³:

• - światowe ceny nawozów potasowych wynosiły 562 USD za tonę na dzień 1 grudnia 2022 r. w porównaniu do 221 USD za tonę na dzień 1 stycznia 2022 r.;

• - eksport nawozów potasowych z Białorusi spadł o ponad 50% z powodu ograniczeń w korzystaniu z terytorium UE do celów tranzytu. W szczególności Litwa przestała wykorzystywać swoją sieć kolejową do transportu białoruskiego potasu do portu w Kłajpedzie, który normalnie obsługuje 90% białoruskiego eksportu.

• 5. Rekomendacje Komitetu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych ONZ dotyczące trzeciego sprawozdania Litwy dla Komitetu z dnia 3 marca 2023 r.⁴:

• - Komitet pozostaje zaniepokojony ostatnimi środkami podjętymi przez państwo-stronę w celu uniemożliwienia transportu potasu z Białorusi przeznaczonego do krajów trzecich w Afryce i Ameryce Łacińskiej, co spowodowało niedobory nawozów i negatywnie wpłynęło na bezpieczeństwo żywnościowe w tych krajach;

• - Komitet zaleca, aby państwo-strona dokonało przeglądu tych ostatnich środków, które mają wpływ na ceny nawozów i bezpieczeństwo żywnościowe w krajach trzecich.

Jest to daleko niewyczerpująca lista takich publikacji.

W 2021 r. Białoruś i Rosja niemal w równym stopniu odpowiadały za ponad 40% podaży potasu, przy 35,9% pokrywanych przez Kanadę i 5,8% przez USA.

Udział Białorusi w globalnym handlu nawozami potasowymi w 2022 r. spadł do około 9%. Udział Rosji spadł do 16,4%. W wyniku zniknięcia z rynku wolumenów z Białorusi i Rosji jednocześnie wzrosły ceny nawozów potasowych.

Tym samym sankcje nałożone na białoruski przemysł potasowy stały się jedną z głównych przyczyn znacznego wzrostu cen nawozów w 2022 r., co spowodowało gwałtowny wzrost cen gotowych do spożycia produktów spożywczych.

Przykładowo, cena chlorku potasu w Brazylii osiągnęła najwyższy w historii poziom 1200 USD za tonę w 2022 roku. Konsekwencje tego szoku były długo odczuwalne przez międzynarodowych nabywców brazylijskich produktów rolnych, gdy cena niektórych rodzajów gotowych produktów spożywczych wzrosła nawet 5-krotnie.

Średnio, zgodnie z kwietniową prognozą Banku Światowego, globalna cena nawozów potasowych wyniesie do 475 USD za tonę w 2023 r. i 425 USD za tonę w 2024 r.. Jednak ceny nawozów potasowych zarówno w 2023 r., jak i 2024 r. będą wyższe niż w 2021 r. (okres, w którym wprowadzono środki ograniczające wobec białoruskiego potasu).

Dla przypomnienia, według Banku Światowego globalne ceny potasu na dzień 1 stycznia 2022 r. wynosiły 221 USD za tonę. Według Banku Światowego globalne ceny potażu na dzień 1 stycznia 2022 r. wynosiły 221 USD za tonę. Pomimo niewielkiego spadku cen, dostępność cenowa dla rolników jest nadal na niskim poziomie.

Kraje podatne na zagrożenia są najbardziej dotknięte sankcjami.

Udział Białorusi w afrykańskich rynkach potasu spadł z 41,7% do 2,8% w 2022 roku. Podczas gdy w 2021 roku Białoruś dostarczyła około 632 tys. ton potasu do 30 krajów na kontynencie, w 2022 roku dostarczyła około 30 tys. ton do 6 krajów. Takie kraje jak Zambia, Zimbabwe, Kamerun, Kenia, Reunion, Tanzania były zaopatrywane wyłącznie w białoruskie nawozy. Wiele krajów, w tym Gabon, Cote d’Ivoire, Madagaskar, Malawi, Senegal i Sierra Leone, zaspokajało 50% swoich potrzeb nawozowych białoruskim potasem.

Według naszych obliczeń opartych na danych FAO, prawie całkowite zniknięcie Białorusi z listy dostawców potasu w 2022 r. doprowadziło do spadku zbiorów zbóż w Afryce o 16,1%.

W 2023 r. dostawy do Afryki zostały całkowicie sparaliżowane z powodu działań Litwy.

Powszechna wśród graczy na rynku potasu i powiązanych branż niepewność dotycząca dostaw nawozów potasowych z Białorusi stwarza ryzyko katastrofalnych konsekwencji dla łańcuchów dostaw rolnych i bezpieczeństwa żywnościowego na całym świecie.

Braku potasu na rynku międzynarodowym nie da się uzupełnić w krótkim okresie: trudno jest szybko zwiększyć dotychczasowy wolumen produkcji istniejących producentów, wejście „nowych graczy” wymaga znacznych nakładów finansowych i czasowych. Budowa nowej kopalni trwa co najmniej 5-7 lat od momentu podjęcia decyzji do odbioru pierwszej tony produktu.

Jeśli więc obecny kryzys żywnościowy wiąże się z brakiem dostępu do nawozów, to w kolejnych latach może być związany z brakiem żywności. Wielokrotnie o tym mówił Sekretarz Generalny ONZ António Guterres.

Należy pamiętać, że przewiduje się wzrost światowej populacji. Według ekspertów ONZ, w ciągu najbliższych 30 lat spodziewany jest wzrost liczby ludności świata o prawie 2 miliardy ludzi — z obecnych 8 miliardów do 9,7 miliarda w 2050 roku, a w połowie lat 80. może być osiągnięty szczyt — prawie 10,4 miliarda ludzi.

Wraz ze wzrostem światowej populacji nastąpi dalszy wzrost spożycia potasu w związku ze spadkiem i zubożeniem gruntów ornych oraz wzrostem dochodów do dyspozycji w krajach rozwijających się. Jednocześnie spowoduje to niedobór światowej podaży potasu.

Białoruś zawsze w znacznym stopniu przyczyniała się do zapewnienia globalnego bezpieczeństwa żywnościowego, ale bezprawne jednostronne środki przymusu wobec Białorusi stawiają na krawędzi głodu ludność w krajach wrażliwych i prowadzą do niepewności żywnościowej w krajach inicjujących takie środki.

Białoruś po raz kolejny wzywa do wykorzystania potencjału ONZ wobec Litwy, aby zrezygnowała z politycznych manipulacji, nadużycia swojej pozycji tranzytowej i powróciła do realizacji swoich międzynarodowych zobowiązań.

Wzywamy do rezygnacji z jednostronnych środków przymusu, które są nie tylko sprzeczne z międzynarodowymi zobowiązaniami, w tym w ramach realizacji Agendy zrównoważonego rozwoju 2030, ale także są sprzeczne z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych i odpowiednich rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ.

¹https://www.wto.org/english/news e/news22 e/igo 14nov22 e.pdf

²https://www.ifpri.org/blog/how-sanctions-russia-and-belarus-are-impacting-exports-agricultural-products-and-fertilizer

³https://blogs.worldbank.org/opendata/fertilizer-prices-ease-affordability-and-availability-issues-linger

⁴https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=E%2FC.12%2FLTU%2FCO%2F3&Lang=en

Uzupełnienie do Aide-memoire «Negatywny wpływ sankcji wobec białoruskich nawozów potasowych na globalne bezpieczeństwo żywnościowe», wydanej jako dokument Zgromadzenia Ogólnego ONZ pod numerem A/77/978

Statystyki przytaczane przez agencje ONZ pokazują, że sytuacja głodu na świecie wciąż się pogarsza.

Dziś, bardziej niż kiedykolwiek, trzeba skoncentrować wspólne wysiłki na jak najszybszym wyeliminowaniu wszystkich czynników, które przyczyniają się do rozprzestrzeniania się głodu.

Białoruś zawsze wnosiła znaczący wkład w globalne bezpieczeństwo żywnościowe. Eksportowano produkty rolne i żywność do ponad 100 krajów. Jednak nielegalna polityka sankcji krajów zachodnich wobec Białorusi prowadzi do szczególnie negatywnych konsekwencji dla globalnego bezpieczeństwa żywnościowego. Białoruś wielokrotnie zwracała uwagę na różnych szczeblach i platformach na fakt, że takie jednostronne środki przymusu stosowane przez kraje zachodnie zwiększają ryzyka żywnościowe.

Dostępność cenowa nawozów

W raporcie Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) z 3 lipca 2023 r.[1] wezwano do “dołożenia wszelkich starań, aby międzynarodowe rynki i handel żywnością i nawozami pozostały otwarte. Łańcuchy dostaw (…) oraz wszystkie systemy logistyczne i marketingowe muszą nadal funkcjonować”. W dokumencie stwierdzono, że pomimo spadających cen "dostępność cenowa nawozów pozostaje głównym problemem, szczególnie w krajach o niskich dochodach, takich jak Afryka Subsaharyjska, co wpływa również na koszty dostaw i logistyki".

Ten sam wniosek zawarty jest w artykule Międzynarodowego Instytutu Badań nad Polityką Żywnościową (IFPRI) z 9 marca 2023 roku[2]. Stwierdza się w nim, że chociaż ceny międzynarodowe spadły w 2022 r. i w 2023 r., nawozy “pozostały niedostępne w wielu krajach afrykańskich z powodu utrzymującej się wysokiej inflacji cen krajowych. Nawet bez presji cenowej ceny nawozów w Afryce są zwykle wyższe niż w pozostałej części świata, biorąc pod uwagę wciąż znaczną infrastrukturę transportową i wąskie gardła regulacyjne”.

Potwierdza to również dyskusja na szczycie ONZ w sprawie systemów żywnościowych (The UN Food Systems Summit +2 Stocktaking Moment), która została zorganizowana przez FAO w dniach 24-26 lipca 2023 r. Kraje afrykańskie przemawiające podczas specjalnego wydarzenia zatytułowanego “Nawozy: zaspokajanie krótkoterminowych potrzeb i praca na rzecz zrównoważonych rozwiązań” potwierdziły wysokie ceny nawozów w regionie, co ich zdaniem znacznie ogranicza dostęp rolników do nich. Oświadczali, że w regionie są miliony głodujących ludzi. Przedstawiciele UE nie kwestionowali istnienia jednostronnych środków przymusu dotyczących żywności i nawozów oraz ich wpływu na głód na świecie, ale wezwali do poszukiwania innych sposobów na zwiększenie globalnej produkcji żywności (innowacyjne technologie, zdrowa dieta itp.).

Ceny nawozów potasowych, a tym samym ich dostępność dla rolników na rynku europejskim w 2022 r., przez długi czas utrzymywały się na wyjątkowo wysokim poziomie, zarówno znacznie powyżej historycznych poziomów dla regionu, jak i znacznie poniżej trendów spadkowych cen, które rozpoczęły się na innych światowych rynkach od około lipca 2022 r.

Według informacji agencji Argus, cena chlorku potasu granulowanego w Europie osiągnęła 950 euro za tonę w kwietniu 2022 r. i utrzymywała się powyżej 800 euro za tonę przez większość pozostałej części 2022 r. Do czerwca 2023 r. spadła do 440 euro za tonę, ale nadal znajdowała się powyżej poziomu z czerwca 2021 r., wynoszącego 215 euro za tonę. W tym samym czasie ceny chlorku potasu granulowanego w Brazylii (szczyt w kwietniu 2022 r. na poziomie 1 023 USD za tonę) zaczęły aktywnie spadać już w lipcu 2022 r. (975 USD za tonę) i spadły do 530 USD do końca 2022 r.

Tym samym ceny nawozów potasowych w 2023 r. są wyższe niż w 2021 r. (okres przed wprowadzeniem środków ograniczających na białoruski potaż). Pomimo niewielkiego spadku cen, przystępność cenowa dla rolników, zwłaszcza w Afryce, jest nadal niska.

Udział Białorusi w rynkach nawozów potasowych Afryki

W 2021 r. do krajów afrykańskich wyeksportowano 1,8 mln ton nawozów potasowych, w tym 683 tys. ton białoruskich nawozów potasowych, co stanowiło 38% całkowitego eksportu w ujęciu fizycznym. Otwarta spółka akcyjna «Białoruska Kompania Potasowa» była jedynym dostawcą nawozów potasowych do wielu krajów afrykańskich (Zambia, Sierra Leone, Gabon, Czad, Madagaskar), podczas gdy w niektórych innych krajach (Kamerun, Zimbabwe i Tanzania) udział Białoruskiej Kompanii Potasowej w rynku przekroczył 90%.

Analiza danych statystyk celnych z krajów afrykańskich wskazuje na znaczny spadek importu chlorku potasu po 2021 roku. Przykładowo, w pierwszych 5 miesiącach 2022 i 2023 roku Maroko importowało odpowiednio 55,4 i 52,3 tys. ton chlorku potasu. W tym samym okresie 2021 r. zaimportowano 206,6 tys. ton chlorku potasu. Tak znaczny spadek wolumenu importu tego towaru był z dużym prawdopodobieństwem spowodowany wyeliminowaniem Białoruskiej Kompanii Potasowej z listy dostawców.

Z 1,8 mln ton nawozów potasowych dostarczonych do Afryki w 2021 r. tylko 218 000 ton pochodziło łącznie z krajów UE (Niemcy, Hiszpania, Wielka Brytania) i Izraela, co stanowi nie więcej niż 12%. Pozostałe ilości pochodziły z Białorusi (38%), Jordanii (20%), Rosji (20%), Chile (6%) i Kanady (5%).

Znaczenie potasu dla rolnictwa

Podaż nawozów i przystępność cenowa wpływają na plony.

Raport Banku Światowego[3] stwierdza, że “uprawy są bezpośrednio zależne od nawozów”.

Potas ma bezpośredni wpływ na wydajność upraw (plony)[4]. Jeśli ilość potasu jest niewystarczająca, zmniejsza się wzrost roślin i plony. Jednak, jak zauważono w artykule IFPRI z dnia 9 marca 2023 r., możliwe skutki zmniejszonego użycia potasu na plony i zdrowie gleby mogą ujawnić się dopiero po kilku latach.

To właśnie potas jest składnikiem odżywczym, który zwiększa odporność roślin na różne stresy, w tym stresy klimatyczne: suszę, wysokie temperatury, mróz, nadmierne podlewanie, szkodniki i choroby oraz zasolenie gleby[5].

Jak stwierdzono w dokumencie UE, potas jest jednym z trzech najważniejszych makroskładników odżywczych wymaganych do wzrostu roślin i obecnie nie ma opłacalnych zamienników[6].

Tylko przy zrównoważonym stosowaniu nawozów azotowych, fosforowych i potasowych, w naukowo uzasadnionych dawkach, możliwe jest uzyskanie maksymalnych plonów. Wykluczenie przynajmniej jednego z tych trzech podstawowych pierwiastków z systemu nawożenia doprowadzi do spadku plonów, a tym samym będzie miało negatywny wpływ na produkcję i bezpieczeństwo żywnościowe.

Obecny niedobór nawozów potasowych na światowych rynkach zmniejsza plony, co może spowodować gwałtowny wzrost cen żywności.

W dokumentach dotyczących sankcji UE stwierdzono, że UE pragnie zapobiec wpływowi sankcji na bezpieczeństwo żywnościowe. W tym celu ustalono kwoty na dostawy rosyjskiego potasu do UE i oficjalnie wyjaśniono, że jego dostawy do krajów trzecich, w tym tranzytem przez UE, nie powinny być w żaden sposób utrudniane[7].

Sankcje UE wobec białoruskiego potasu, wprowadzone w 2021 r., nie mają jednak żadnych wyjątków, co bezpośrednio wpływa na globalny handel potasem.

Wysoki Przedstawiciel UE do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa Josep Borrell przyznał, że “sankcje przeciwko Białorusi przyjęte przed wojną na eksport potasu mogą wpłynąć na dystrybucję produktu na całym świecie” i że słyszeli “obawy niektórych afrykańskich przywódców dotyczące wpływu sankcji [UE]”[8].

Możliwości wzrostu globalnego rynku nawozów potasowych

Według statystyk Międzynarodowego Stowarzyszenia Nawozów (IFA), globalna produkcja potasu w 2022 r. wyniosła 60,7 mln ton i spadła o 12,4 mln ton, czyli o 17% w porównaniu z 2021 rokiem. W prognozie z czerwca 2023 r. IFA szacuje, że globalna produkcja potażu w latach 2023-2027 może wzrosnąć o 16,9% w porównaniu z poziomami z 2022 roku. Jednocześnie oczekuje się, że moce produkcyjne potażu wzrosną o 11,2%.

Według Służby Geologicznej Stanów Zjednoczonych (U.S. Geological Survey (USGS) Mineral Commodity Summaries), większość wzrostu będzie pochodzić z nowych kopalni i projektów w Białorusi, w Kanadzie i Rosji. Nowe kopalnie powstaną w Australii i Erytrei. Kopalnia polihalitu (surowca do produkcji nawozów) w Wielkiej Brytanii również przyczyni się do zwiększenia mocy produkcyjnych. Nowe kopalnie w Brazylii, Kanadzie, Etiopii, Maroku, Hiszpanii i Stanach Zjednoczonych mają zostać uruchomione dopiero w 2025 roku.

Fakty te prowadzą do wniosku, że nie jest możliwe zastąpienie w 2023 lub 2024 r. ilości białoruskiego potażu, który obecnie nie jest wprowadzany na rynek z powodu środków ograniczających.

Białoruś wzywa do odrzucenia jednostronnych środków przymusu wobec białoruskiego potasu, które mają negatywny wpływ na globalne bezpieczeństwo żywnościowe, a także naruszają międzynarodowe zobowiązania, w tym w ramach wdrażania Agendy na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030, i są sprzeczne z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych i odpowiednimi rezolucjami Zgromadzenia Ogólnego ONZ.